II. MÔTẢ CÂY THẠCH ĐEN TRÀNG ĐỊNH
1. Têngọi, tên khoa học, tên thương mại
Sươngsáo (phương ngữ miền Nam), Thạch đen (phương ngữ miền Bắc)hoặc thủy cẩm Trung Quốc (danh pháp khoa học Mesona chinesisBenth)
Tên tiếngAnh: Vietnam Jelly Grass
Tên tiếngTrung: 凉粉草
Tên gọi thông thường Trung Quốc: 仙草、仙人草 (tiên thảo)
Tên gọikhác: Liang Feng Cao
Tên khoahọc: Mesonachinesis Benth
Tên gọiđịa phương: Thạch đen Tràng Định
Têngiống: TD19
Ngoài ra,sương sáo còn được gọi là xiancao (仙草, "tiên thảo"), xianrenthao (仙人草, "tiên nhân thảo"), xianthaojiu (仙草舅, "tiên thảo cữu") theo tiếng quan thoại, sian-chháu (仙草, "tiên thảo") theo tiếng Mân Nam Đài Loan,và leung fan cao (涼粉草, "lương phấn thảo") trong tiếng Quảng Đông, หญ้าเฉาก๊วย trong tiếng Thái và được sử dụng chủ yếu để làm món thạch sương sáo.
Sương sáo làmột loài thực vật có hoa trong họ Hoa môi. Loài này được Carl LudwigBlume miêu tả khoa học đầu tiên năm1826 dưới danh pháp Mesona palustris. Năm 2019, tên khoa học này được nêutrong nghị định thư ký kết giữa Việt Nam và Trung quốc là Mesona ChinesisBenth.
Sương sáomọc nhiều ở Lạng Sơn ở nhiều xã trong Huyện Tràng Định và sương sáo là cây côngnghiệp chủ lực của Huyện Tràng Định, tỉnh Lạng Sơn.
2. Đặc điểmhình thái
Thạch đenTràng Định, mọc thẳng hoặc mọc leo. Thân cao 15-100 cm, được phân nhánh nhiều hoặcít tùy từng địa điểm, thân và nhánh hình tứ giác, đôi khi có rãnh, lông tơ dàithưa thớt hoặc có lông mịn rụng. Lá hình trứng hẹp đến rộng hình trứng hoặc gầntròn, dài 2-5 cm, rộng 0,8-2,8 cm, nhỏ hơn ở các nhánh con, nhọn hoặc tù ởđỉnh, nhọn đầu, cùn hoặc đôi khi tròn ở gốc, Các mép có răng cưa nông hoặc sâu,có rãnh hoặc dưới màng, cả hai mặt có lông mịn hoặc lông tơ, hoặc chỉ phủ dọctheo các gân dưới, hoặc trở nên bóng, 6-7 cặp gân bên, phẳng với gân giữa ởtrên. Hoặc hơi nhô lên dưới các vết lõm; cuống lá dài 2-15 mm, phẳng và có lôngtơ. Có nhiều bào tử vòng, tạo thành một chùm đầu tận cùng không liên tục hoặcgần như liên tục, cụm hoa dài 2-10 (13) cm.
Hoa mọcthẳng hoặc xiên lên trên, có cuống ngắn; lá bắc hình trứng tròn hoặc hình thoi,hình mác thưa, nhỉnh hơn hoặc ngắn hơn hoa, đầu có đuôi ngắn hoặc dài, thườngcó màu; cuống lá mỏng, Nó dài 3-4 (5) mm và có lông ngắn. Đài hoa hình đồng hồ,dài 2-2,5 mm, phủ dày bằng lông tơ màu trắng thưa thớt, gân lá không rõ, haithùy, môi trên 3 thùy, thùy giữa cực lớn, đỉnh nhọn hoặc tù, thùy bên nhỏ, toànbộ môi dưới, đôi khi Nó hơi thiếu, đài hoa hình trụ hoặc hình bàn thờ trongquả, dài 3-5 mm, có 10 gân và hầu hết các gân ngang rất rõ ràng, và các hốc nhỏhình thành ở giữa, gần giống như băng hoặc chỉ có lông dọc theo các gân. Trànghoa màu trắng hoặc đỏ nhạt, nhỏ, dài khoảng 3 mm, mọng nước ở bên ngoài, hơimọng nước ở mặt trong của ống mão phía dưới môi trên, ống mão rất ngắn, họngrất to, đỉnh có hai môi, môi trên. Rộng, có 4 răng, 2 răng bên cao hơn, 2 răngtrung tâm không rõ, có khi gần toàn bộ, toàn bộ môi dưới, hình thuyền. Nhị 4,xiên ra ngoài, Cặp trước dài hơn, và cặp sau có phần phụ là răng giả ở gốc hìnhsợi, trên đó có lông cứng bao phủ và các bao phấn hợp nhất thành một khoang.Kiểu hình ngoài nhị hoa, đỉnh không bằng nhau 2 thùy. Quả hạch nhỏ hình thuôndài, màu đen. Thời kỳ ra hoa và kết trái từ tháng 7-10.
Sảnxuất: Cây thạch đen là loài thực vậtthân thảo thấp, sinh trưởng cả hữu hạn và vô hạn, có nhựa kết thạch trong nước,được dùng để làm thức uống giải khát. Hiện cây được trồng nhiều ở vùng núi phíabắc nước ta như Tràng Định - Lạng Sơn, Thạch An - Cao Bằng, Na Rì - Bắc Kạn.
Cách làmthạch đen: Để có những miếng thạch ngon mát, an toàn từ nguyên liệu là câythạch đen khô của huyện Tràng Định (Lạng Sơn), bạn cần chuẩn bị thêm nước sạch,một ít bột gạo tẻ và nước tro.
Người dân Tràng Định thu hoạch thạch đen khi cây xuấthiện nụ hoa ở ngọn - thời điểm cho năng suất cao nhất. Họ cắt sát gốc, thân vàlá, mang về phơi nắng nhẹ một ngày rồi đánh đống, sau 1- 2 ngày mới đem ra phơitiếp khoảng 2 - 3 ngày nữa cho khô. Thường 10kg thân lá thạch tươi thì thu được1kg thân lá thạch khô.
Để tạo ra món thạch đen hấp dẫn mà chúng ta thường ăn,bạn có thể ghi nhớ công thức sau: Cứ 1kg cây thạch khô cần 30 lít nước, 2,2 -2,5kg bột gạo tẻ, nước tro từ 1 thìa cà phê tro. Trước hết, cần rửa sạch câythạch khô, cho vào nồi nước nấu trong vòng 3 giờ.
Bước tiếp theo là cho bột gạo tẻ vào, đặt lên bếp khuấytrong khoảng 1 giờ, sau đó thêm ít nước tro để thạch nhanh đông rồi đổ ra hộpđựng. Khi ăn, thái miếng nhỏ cho vào cốc, thêm nước đường, tinh dầu thơm nhưcác loại thạch khác, hoặc sáng tạo các công thức riêng tùy thích.